Deja Vu (Μηπως το εχεις ξαναζησει?)

Το έχω ... ξαναζήσει!
Ομιλίες, πρόσωπα, περιστατικά και τοποθεσίες που την ώρα που τα βλέπουμε μοιάζουν να επαναλαμβάνονται από το παρελθόν. Πιθανότατα το έχουμε ζήσει όλοι αλλά κανείς δεν μπορεί να το εξηγήσει ... το γνωστό deja vu.
Oι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι συνήθως οι πιο άχαρες και ανιαρές λεπτομέρειες της ζωής – ο ήχος ενός διακόπτη, οι σκιές πάνω στο τραπεζομάντιλο- είναι αυτές που προκαλούν αυτή την ξαφνική, και καμιά φορά τρομακτική, αίσθηση.

Από τη γαλλική έκφραση που σημαίνει ακριβώς αυτό που έχουμε ξαναδεί, το déjà vu είναι μια φευγαλέα, πολύ προσωπική εμπειρία που αποκαλύπτεται περισσότερου στους συγγραφείς παρά στους επιστήμονες. Στα 1990, κοινωνικοί επιστήμονες που έκαναν διάφορες έρευνες στον κόσμο, ρωτούσαν για το déjà vu στις ίδιες έρευνες που ρωτούσαν για τα φαντάσματα και την επαφή με τα πνεύματα.

Μια νέα έρευνα πάνω στη λειτουργία της μνήμης άνοιξε ένα νέο παράθυρο στο συγκεκριμένο φαινόμενο, παρέχοντας πιθανές εξηγήσεις καθώς και τρόπους μέτρησής του.
"Για πολλούς επιστήμονες έχει θεωρηθεί πολύ τρομακτικό και αλλοπρόσαλλο για να ασχοληθούν μαζί του κι έτσι το έχουν αγνοήσει," αναφέρει ο δόκτορας Alan Brown, ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο Southern Methodist στο Ντάλας, ο οποίος ερευνά την ιστορία του φαινομένου στο βιβλίο του "Η εμπειρία του Déjà Vu: Εκθέσεις στη Γνωστική Ψυχολογία.'' "Το φαινόμενο είναι πραγματικό, φέρνοντας το στο εργαστήριο θα μπορούσαμε ίσως να αρχίσουμε να το κατανοούμε."

Σε έρευνες που έχουν γίνει, περίπου τα 2/3 των ενηλίκων αναφέρουν ότι είχαν τουλάχιστον μια εμπειρία déjà vu ενώ το φαινόμενο φαίνεται να είναι πιο συχνό στα άτομα με ζωντανή φαντασία. Για παράδειγμα, άνθρωποι που ταξιδεύουν πολύ είναι πιο πιθανό να ζήσουν μια παρόμοια εμπειρία σε σχέση με αυτούς που είναι «σπιτόγατοι». Επίσης, σε άτομα με κάποια μόρφωση το φαινόμενο παρατηρείται συχνότερα ίσως γιατί το έχουν ξανασυναντήσει και διαβάσει σε βιβλία του Προύστ και του Τολστόι ή ακόμα μπορεί και να το έχουν δει στην ταινία «Η μέρα της Μαρμότας». Η συχνότητα του φαινομένου είναι υψηλότερη στα νεαρότερα άτομα και φθίνει στα γηραιότερα άτομα όπου, όπως προτείνει ο δόκτορας Brown, η ρουτίνα της καθημερινότητας είναι όντως κάτι που έχουν ξαναζήσει.

Έναν αιώνα πριν, όταν οι θεωρίες του Φρόυντ κυριαρχούσαν στο χώρο της ψυχιατρικής, οι αναλυτές θεωρούσαν το déjà vu απόδειξη της υποσυνείδητης μάχης ανάμεσα στο «εγώ» που υπερασπίζει την υπόσταση του έναντι των ερωτικών ορμών απέναντι σε μια μητρική φιγούρα, ή άλλων κρυμμένων πόθων. Για δεκαετίες, οι γιατροί ανέφεραν περιπτώσεις όπου επιληπτικοί ασθενείς ζούσαν μια déjà vu εμπειρία πριν από ένα επιληπτικό σοκ. Υπερενεργά κυκλώματα στον κροταφικό λοβό που μπορούν να προκαλέσουν ένα επιληπτικό σοκ, είναι δυνατόν να ερεθίσουν περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αναγνώριση των οικείων προσώπων και στιγμών, σύμφωνα με κάποιους γιατρούς.

Ο Dr. Brown και άλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι δεν χρειάζεται να επικαλεστούμε κρυφές διαμάχες και περίεργες εγκεφαλικές καταστάσεις για να εξηγήσουμε περιπτώσεις εμφάνισης του déjà vu. Η λειτουργία ενός φυσιολογικού, υγιούς εγκέφαλου, αρκεί. Το déjà vu εμφανίζεται πιο συχνά όταν τα άτομα είναι κουρασμένα ή πολύ αγχωμένα, συνθήκες που είναι γνωστό πως εμποδίζουν τη μνήμη τόσο για τα πρόσφατα όσο και για τα παλιά γεγονότα.

Η Debbie O'Leary, 40 ετών συγγραφέας, αναφέρει ότι πριν μερικά χρόνια είχε κάποιες εμπειρίες déjà vu ενώ ήταν άρρωστη στο σπίτι της όπου ένιωθε ότι άκουγε μια επαναλαμβανόμενη μουσική σαν να είχε χαλάσει κάποιος δίσκος.

"Ήταν σαν να τραύλιζε το μυαλό μου, σαν να έπαιζε ξανά και ξανά η ίδια κασέτα επαναλαμβάνοντας τις ίδιες σκέψεις , σαν να είχε κολλήσει ο χρόνος," είπε η ίδια. "Μάλλον έφταιγε η κούραση, ο πυρετός."

Οι ψυχολόγοι γνωρίζουν από παλιά ότι οι άνθρωποι καταγράφουν παραστάσεις και εικόνες ακόμα και πριν να συνειδητοποιήσουν αυτό που μόλις είδαν. Ο εγκέφαλος στέλνει οπτικά σήματα μέσα από τουλάχιστον δυο κυκλώματα, τα οποία κινούνται από τον αμφιβληστροειδή χιτώνα στον εγκέφαλο και στον οπτικό φλοιό μέσα από διάφορες οδούς.

Σε ένα από τα πρώτα πειράματα που δημιούργησαν αυτήν την υποσυνείδητη αίσθηση οικειότητας, οι δόκτορες Larry Jacoby και Kevin Whitehouse, ψυχολόγοι στο πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον, ζήτησαν από 30 μαθητές να απομνημονεύσουν μια λίστα με λέξεις σαν προετοιμασία για κάποιο τεστ. Λίγη ώρα αργότερα, οι μαθητές κάθισαν μπροστά σε υπολογιστές και καθώς παρακολουθούσαν μια λίστα από λέξεις να εμφανίζεται στην οθόνη, τους ζητήθηκε να σημειώσουν τις λέξεις αυτές που είχαν δεί στην πρώτη λίστα που είχαν απομνημονεύει. Το μόνο που χρειάστηκε για να κάνουν οι ερευνητές μια λέξη να μοιάζει γνωστή ενώ δεν ήταν στην πραγματικότητα, ήταν να εμφανίζουν τη λέξη αυτή στην οθόνη για ελάχιστα δέκατα του δευτερολέπτου χωρίς να είναι συνειδητά εμφανής. Ο εγκέφαλος των μαθητών κατέγραφε υποσυνείδητα τη λέξη αυτή και με αυτό τον τρόπο ήταν πολύ πιθανό να την αναγνωρίσουν ανάμεσα στις λέξεις της πρώτης λίστας.

"Αυτό που κάνει τη διαφορά," επισημαίνει ο Dr. Jacoby, "είναι ότι όταν τη συγκεκριμένη λέξη την δείχναμε για περισσότερο χρονικό διάστημα έτσι ώστε να είναι η παρουσία της αισθητή και να μπορεί να διαβαστεί, τότε ο αριθμός των λέξεων που λανθασμένα είχε αναγνωριστεί ότι υπήρχαν στην πρώτη λίστα, μειώθηκε δραματικά."

Για τους ψυχολόγους που μελετούν την ανθρώπινη μνήμη, το σημαντικό είναι ότι οι άνθρωποι λαμβάνουν μεγάλο όγκο πληροφοριών χωρίς να το προσέχουν, ή ακόμα και αν το προσέξουν συνήθως ξεχνούν από ήρθαν αυτές οι πληροφορίες. Είναι πολύ πιθανό να διαβάσει κανείς ένα βιβλίο και χρόνια αργότερα, έχοντας ξεχάσει το βιβλίο, να νιώσει ότι έχει ξαναζήσει κάτι που στην πραγματικότητα απλά το είχε διαβάσει σε εκείνο το βιβλίο.

Αυτή η αίσθηση ότι κάτι είναι γνωστό, οικείο, μπορεί να προέλθει από διάφορες πηγές, μερικές αληθινές και μερικές όχι, αναφέρει η δόκτορας Kathleen McDermott, μια από τους συνεργάτες του Dr. Jacoby, που μελετά την ανθρώπινη μνήμη στο πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον.

"Είναι γνωστό ότι ακόμα και αν φανταστεί κανείς κάτι που δεν έχει συμβεί στο παρελθόν, αυτό μπορεί να δημιουργήσει μια αίσθηση ομοιότητας αν αυτό που φαντάστηκε συμβεί κάποια στιγμή στο μέλλον," αναφέρει, προσθέτοντας, "Δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη μιας αντικειμενικής εξωτερικής πληροφορίας ώστε να δημιουργήσει κανείς αυτή την κατάσταση, μπορεί να το κάνει μόνος του, στο μυαλό του."

Ο Dr. Brown και δόκτορας Elizabeth Marsh, ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο Duke, προχώρησαν την άποψη αυτή ένα βήμα παραπάνω. Προσπάθησαν να δημιουργήσουν μέσα στο χώρο του εργαστηρίου μια αίσθηση που είναι πολύ κοντά στην αίσθηση οικειότητας που νιώθουν οι άνθρωποι σε πραγματικές συνθήκες, όταν επισκέπτονται έναν τόπο για πρώτη φορά αλλά νιώθουν ότι τους είναι παράξενα οικείος.

Σε μεταγενέστερα πειράματα, ζήτησαν από φοιτητές να μελετήσουν μια σειρά από φωτογραφίες, μία- μία, και να προσπαθήσουν να εντοπίσουν στις φωτογραφίες ένα μικρό άσπρο ή μαύρο σταυρό. Οι φωτογραφίες συμπεριλάμβαναν χαρακτηριστικά σημεία της πανεπιστημιούπολης του Duke, όπως το εκκλησάκι ή κάποια μοναδικά κτίρια με κόκκινα τούβλα, μαζί με πολλά άλλα τοπία. Μια εβδομάδα αργότερα, οι φοιτητές επέστρεψαν για να μελετήσουν ξανά τις φωτογραφίες από την πανεπιστημιούπολη αυτή τη φορά όμως με διαφορετικό φόντο από αυτό που είχαν οι φωτογραφίες την προηγούμενη φορά. Τους ζητήθηκε να πουν αν είχαν ποτέ επισκεφθεί κάποιον από τους χώρους που έβλεπαν στις φωτογραφίες.

Οι ερευνητές περιμένουν ότι αν και οι φοιτητές εστίαζαν την προσοχή τους στους σταυρούς κατά το πρώτο μέρος του πειράματος, αυτή η πρώτη επαφή με τις φωτογραφίες αποτύπωσε υποσυνείδητα στη μνήμη τους παραστάσεις που αργότερα θα μοιάσουν οικείες. Μέχρι τώρα, στο πρώτο τεστ ανάμεσα σε 81 φοιτητές, οι προβλέψεις έχουν επιβεβαιωθεί. Οι φοιτητές του Duke που δεν είχαν βρεθεί ποτέ στο Ντάλας δήλωσαν πως μάλλον είχαν επισκεφθεί τις τοποθεσίες που ανήκαν στο πανεπιστήμιο Southern Methodist στο Ντάλας και οι φοιτητές του Ντάλας δήλωσαν πως είχαν επισκεφθεί τοποθεσίες από το πανεπιστήμιο του Duke, ενώ δεν είχαν πάει ποτέ εκεί.

"Μπορεί τα αποτελέσματα να μην είναι δραματικά, όμως είναι αξιόπιστα και σημαντικά," δηλώνει η Dr. Marsh, "και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι φοιτητές είδαν την κάθε φωτογραφία μόνο για ένα- δυο δευτερόλεπτα."

Οι ερευνητές επαναλαμβάνουν τώρα το πείραμα, αυτή τη φορά με διάστημα τριών εβδομάδων ανάμεσα στην πρώτη φορά που βλέπουν οι φοιτητές τις φωτογραφίες και την δεύτερη. Σύμφωνα με τον δόκτορα Brown, τα πειράματα αυτά καθώς και τα άλλα που έχουν γίνει πάνω στην ανθρώπινη μνήμη, δεν αναιρούν απόλυτα τις πιο ρομαντικές εξηγήσεις του déjà vu.

"Αυτό που πιθανότατα θα βρούμε είναι ότι το φαινόμενο déjà vu συμβαίνει εξαιτίας διαφόρων αιτιών, ίσως διαφορετικών ανάμεσα στα άτομα ή στα διαφορετικά περιστατικά," προσθέτει ο ίδιος. "Μόλις ξεκινάμε να μελετάμε το φαινόμενο και να οδηγούμαστε στην σταδιακή του κατανόηση."

Άτομα που έχουν επικοινωνήσει με τον Dr. Brown μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου αναφέρουν ότι ζουν εμπειρίες déjà vu αρκετά συχνά μέσα στο χρόνο. Ένας από αυτούς, ο Suketu Naik, 26 ετών φοιτητής, έχει κρατήσει σε ημερολόγιο αυτές τις εμπειρίες του.

Σε μια από τις καταγραφές ο Mr. Naik γράφει για ένα περιστατικό που συνέβη ενώ ήταν σε ένα πάρτι γενεθλίων σε κάποιο εστιατόριο: "Τα πάντα, οι ομιλίες, η στάση των ατόμων, η τοποθέτηση των τραπεζιών, των πιάτων, ήταν εξαιρετικά οικεία. Συνταρακτική αίσθηση, πολύ έντονη που κράτησε για αρκετή ώρα. Πράγμα που είναι παράξενο- συνήθως η ένταση και ο χρόνος είναι αντιστρόφως ανάλογα. Μπορούσα να προβλέψω το παραμικρό μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα με απόλυτη ακρίβεια. Ένιωσα απίστευτα παράξενα μετά από αυτό το γεγονός. Κάθισα κάπου για μερικά λεπτά για να επανέλθω στην πραγματικότητα."

Όμως η εξελισσόμενη κατανόηση της επιστήμης σχετικά με τη μνήμη υποστηρίζει ότι ο Naik δεν έφυγε ποτέ από την πραγματικότητα.